Tien politieke processen

Een Engelse krant toonde een foto van de rechters die oordeelden dat ook het Lagerhuis moet meebeslissen over de wijze waarop de Brexit gestalte moet krijgen met daaronder de tekst: ‘Enemies of the people.’ Het volk had gesproken, niet gekozen functionarissen moesten hun mond houden. Het Nederlandse parlementslid Wilders maakt rechters die hem in een proces veroordeelden uit voor ‘Knettergek.’ En zelfs de Amerikaanse president maakt rechters bij een hem onwelgevallig vonnis uit voor ‘Neprechters.’ Op deze wijze wordt de bijl gezet aan de wortels van de rechtstaat.

Rechtspraak heeft tot doel om, onafhankelijk van de uitvoerende macht, de wetten van een land toe te passen en er zo voor te zorgen dat het maatschappelijk verkeer ordelijk verloopt, misdaad wordt bestraft en de burger verschoond blijft van onrechtmatig overheidsingrijpen. Zo is het nu, zo is het niet altijd geweest en het is de vraag of het zo zal blijven.

In het kader van deze ontwikkelingen is het interessant en relevant te bezien op welke wijze politieke omstandigheden een rol hebben gespeeld bij een tien historische processen voordat de scheiding der machten tot stand kwam.

In de West-Europese geschiedenis heeft immers een aantal geruchtmakende processen en veroordelingen plaatsgevonden. De beklaagden waren politici, filosofen en wetenschappers die hun afwijkende mening in de meeste gevallen met de dood moesten bekopen. Zij leefden in dramatische tijden en gaven door hun optreden mede richting aan de loop van de geschiedenis. Ten slotte verloren zelfs twee koningen hun hoofd op het schavot.

Van gifbeker tot guillotine volgt de verschillende ontwikkelingen die uiteindelijk hebben geleid tot aanklacht en vonnis waardoor u een uitstekend beeld krijgt van het politieke en religieuze krachtenveld waarin deze tien historische figuren opereerden.

Hun veroordeling, altijd politiek gemotiveerd, maken duidelijk hoe groot en essentieel de verworvenheid van onafhankelijke rechtspraak is.

 

Socrates

Door de onverschrokken wijze waarop hij de gifbeker leegdronk wordt Socrates wel gezien als een martelaar van het vrije woord. Het is de vraag of dat wel terecht is. Het politieke klimaat in Athene speelde een belangrijke rol bij zijn proces. En zeker ook zijn eigen optreden en verdediging. Ten slotte roept zijn veroordeling de vraag op: mag iemand het recht op vrije meningsuiting worden ontzegd ten einde de democratie te redden?

Cicero

De Romeinse advocaat, redenaar en staatsman Marcus Tullius Cicero maakte als homo novus, als man van buiten de politieke elite van Rome, een opmerkelijke politieke carrière. Hij bepleitte het vita activa, het je actief inzetten voor de res publica. Gedurende de rumoerige en gewelddadige tijden die hij meemaakte hield hij vast aan de oude republikeinse waarden. Een politiek die uiteindelijk tot zijn vogelvrijverklaring en dood zou leiden.

Hendrik IV

In het begin van het tweede millennium brak een felle strijd uit tussen de Duitse koning Hendrik IV en paus Gregorius VII over het primaat van de kerk. De paus ging zelfs zo ver Hendrik in de ban te slaan, een revolutionaire daad. Voor de Duitse vorsten aanleiding Hendrik voor een tribunaal te dagen om over zijn koningschap te oordelen. Om absolutie te krijgen spoedde Hendrik zich naar Canossa waar de paus zich toen bevond.

Jeanne d’Arc

De tiener Jeanne d’Arc speelde haar rol op het toneel van de Honderdjarige Oorlog, de dynastieke strijd tussen de koning van Engeland en Frankrijk om de Franse troon. Zij slaagde in haar missie de jonge dauphin Karel VII naar Reims te brengen waar hij werd gekroond en gezalfd. Later werd zij gevangengenomen en door de Engelsen aan de inquisitie uitgeleverd. Een echt inquisitieproces maar welk belang hadden de Engelsen erbij?

Maarten Luther

De kerk kwam in verschillende crises terecht: het grote schisma, ketterij, decadentie en corruptie. Voor het ophouden van haar hoge staat was veel geld nodig wat leidde tot de handel in aflaten. Reden voor Maarten Luther zijn 95 stellingen te poneren. Hierna volgde de lange weg met dagvaardingen, bemiddelingspogingen en banvloek tot de rijksdag te Worms. Daar verantwoordde Luther zich in aanwezigheid van de jonge keizer Karel V.

Thomas More

Thomas More schiep met zijn boek Utopia een ideale samenleving. De wereld waarin hij leefde was dat bepaald niet. Uit dynastieke overwegingen wilde koning Hendrik VIII de Engelse kerk losmaken van Rome. In het parlement werden daartoe verschillende wetten aangenomen. More weigert zich te schikken: een lichaam kan geen ander hoofd kiezen als de andere ledenmaten het daar niet mee eens zijn. More betaalt zijn weigering met zijn eigen hoofd.

Galileo Galilei

De middeleeuwse natuurwetenschap werd sterk beheerst door het wereldbeeld van Aristoteles: het heelal draait in zijn geheel om de aarde. Wetenschappers als Copernicus en Kepler maakten de weg vrij voor het inzicht dat alles om de zon draait. Met zijn telescoop ontdekt Galilei de hemel en ziet dat dit ook echt zo is. Zijn ontdekkingen stroken niet met dogma’s van de kerk. De bejaarde Galilei moet zich voor de inquisitie verantwoorden.

Johan van Oldenbarnevelt

Als landsadvocaat van de Staten van Holland speelt Oldenbarnevelt een leidende rol in de jonge Republiek der Zeven Provinciën. Als met het Twaalfjarig Bestand de Spaanse vijand voorlopig op afstand is gezet breekt er een godsdienststrijd uit. Deze strijd ontwikkelt zich tot een machtsstrijd tussen de landsadvocaat en stadhouder prins Maurits. De uitkomst is dat Oldenbarnevelt wordt gevangengezet, veroordeeld en onthoofd.

Karel I

De Engelse koning had voor het heffen van bepaalde belasting toestemming nodig van het parlement. Karel I besloot zonder parlement te regeren. Hij streeft naar een centraal bestuurde staat. Burgeroorlogen zijn het gevolg en Karel komt op het schavot terecht. Later wordt het koningschap hersteld. Met stadhouder Willem III volgt de Gloriuos Revolution. Thomas Hobbes en John Locke geven hun visie op de verhouding tussen vorst en onderdaan.

Lodewijk XVI

Onder Lodewijk XIV ontstond de absolute monarchie. Adel en geestelijkheid betaalden geen belasting. Door uitbundige oorlogsvoering stond het land voortdurend aan de rand van faillissement. De noodzaak tot politieke verandering en verlichtingsideeën leidden tot de Franse Revolutie. Het proces tegen burger Louis Capet, terreur en staatsgreep waren het gevolg. Onder Napoleon verspreidden de revolutionaire denkbeelden zich over Europa: Vrijheid, Gelijkheid, Broederschap.

Lezingenseries over deze tien veroordelingen heb ik de afgelopen jaren gegeven voor Hovo-instellingen (Hoger Onderwijs voor Ouderen) in Amsterdam, Den Haag, Leiden, Alkmaar, Tilburg, Rotterdam en Eindhoven als ook voor de Vrije Academie.

Deze lezingen lenen zich, zowel als serie als individueel, ook voor andere instellingen, organisaties en gezelschappen.